گزارشی از وضعیت بحرانی فرونشست زمین در مشهد

فرونشست زمین، پدیده‌ای آهسته، نامحسوس و مخرب است که در اثر عواملی چون نوع خاصی از خاک های ریزدانه و مسئله دار، استخراج معادن، برداشت منابع هیدروکربوری و در مناطق کارستی و اما عمدتاً و به طور قاطع، در نتیجه برداشت بی‌رویه و بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد. این فرآیند موجب فشرده شدن لایه‌های خاک به خصوص در آبرفت شده و نشست سطح زمین و در مواردی ایجاد شکاف در آن را به دنبال دارد.
با توجه به اینکه کلان‌شهر مشهد چندین سال است که در پی خشکسالی های متوالی و همزمان افزایش جمعیت و تقاضای بیشتر مصارف با کمبود آب مواجه شده و وابستگی فزاینده‌ای به منابع آب زیرزمینی پیدا کرده است، این برداشت‌های اجباری سبب تشدید بحران فرونشست شده و زیرساخت‌های این شهر را در معرض خطر جدی قرار داده است.

شتاب‌گیری فرونشست در شمال غرب و جنوب شرق مشهد

مدیرکل زمین‌شناسی منطقه شمال شرق در گفتگو با خبرنگار شهرآرا، آمار نرخ نشست در مشهد را اینگونه تشریح کرد و گفت: نرخ نشست شهر مشهد که از سال 1385 به طور جدی آغاز شده، از حدود 10 سانتی‌متر به 25 سانتی‌متر نیز رسیده بود. آخرین پردازشی که ما انجام دادیم، نرخ حدود 15 تا 18 سانتی‌متر را در شهر مشهد نشان می‌دهد. البته این نرخ‌های بیشینه، مساحت کوچکی را درگیر کرده و در حال حاضر بیشترین محدوده در حال نشست، منطقه‌ای است که شدیداً تحت تأثیر برداشت آب های زیرزمینی قرار دارد؛ دشتی که بین مشهد و چناران کشاورزی گسترده دارد و به منتهی الیه شرقی آن به دشت توس معروف است.

وی خاطرنشان کرد: پردازش تصاویر در مطالعات اخیر که مربوط به بازه سال 2022 تا 2024 است، نشان می‌دهد که شیب نمودار نشست در نقاط نزدیک به حرم مطهر رضوی، افزایش قابل توجهی پیدا کرده است که نشان می دهد نرخ‌ها با شتاب بالایی در حال افزایش هستند. با توجه به احتمال ساخت و سازهای جدید، از جمله احداث پارکینگ، و شتاب فزاینده فرونشست در این منطقه، ما توصیه کرده‌ایم که در محدوده اطراف حرم عملیات ساختمانی یا توسعه‌ای با مطالعات پیوست فرونشست با هدف پیش بینی نرخ نشست انجام گیرد. لازم به ذکر است با کاهش ذخیره آب سد دوستی و افزایش برداشت از چاه‌های بهره‌برداری داخل شهر یا اطراف شهر به دلیل خشکسالی نرخ نشست در محدوده های یاد شده افزایش پیدا کرده است.

برداشت بی رویه آب های زیرزمینی عامل اصلی فرونشست
مدیر اداره کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با ارائه تحلیلی از روند فزاینده فرونشست زمین، افزود: کشور ما حدود چهار دهه گرفتار این قضیه شده است. این پدیده از رفسنجان آغاز شد و به تدریج در سایر دشت های کشور فراگیر شد اما متأسفانه تا کنون، به غیر از مطالعات نرخ، هیچ اقدام موثر اجرایی برای مدیریت منابع آب و اجرای راهکارها صورت نگرفته و ما همچنان در فاز مطالعاتی مانده‌ایم.

شریفی با تأکید بر اینکه عامل اصلی این مخاطره برداشت آب‌های زیرزمینی است، تصریح کرد: قریب به 98 درصد موارد مرتبط با فرونشست‌ها مرتبط با برداشت آب زیرزمینی است و تنها راه مقابله و کنترل این پدیده نیز مدیریت هدفمند منابع آب است.

مشهد با 6 دشت بحرانی در الویت قرار دارد

مدیرکل زمین‌شناسی منطقه شمال شرق با استناد به نقشه‌ احتمال خطر فرونشست زمین اظهار کرد: سازمان زمین‌شناسی در سالیان گذشته برای کل کشور در مقیاس یک دوم میلیونیم نقشه پیش بینی خطر فرونشست تهیه کرده، و استان خراسان رضوی یکی از استان‌هایی است که بیشترین احتمال خطر فرونشست در سطح زیاد تا بسیار زیاد برای آن پیش‌بینی شده و همان‌ پیش بینی ها در حال اتفاق است.

وی در تشریح وضعیت استان گفت: از 45 دشت استان خراسان رضوی، 17 دشت ما درگیر پدیده فرونشست شده‌اند. مهمترین این دشت‌ها شامل مشهد، نیشابور، جوین، کاشمر، بردسکن، و دشت‌های فریمان، تربت جام و جلگه رخ هستند.

شریفی تأکید کرد:متاسفانه وضعیت دشت مشهد نیز مانند سایر کلان شهرها بحرانی است؛ نه صرفاً به لحاظ نرخ، بلکه به لحاظ زیربنا و تأسیساتی که در معرض خطر است. و این امر باعث شده دشت مشهد در اولویت سازمان قرار گیرد.

خروج صدها کیلومتر مربع از اراضی از چرخه بهره‌برداری

مدیرکل زمین‌شناسی به آثار مخرب فرونشست اشاره کرد و گفت: این آثار شامل شکاف‌های عمیق و طولی در سطح زمین و خروج اراضی از چرخه استفاده جهت کشت و ساخت و ساز هستند. ما در مشهد 130 کیلومتر مربع در شمال و 390 کیلومتر مربع در جنوب شرق، اراضی دارای شکاف داریم که عملاً دیگر غیرقابل استفاده شده‌اند.ابعاد بحران در سایر دشت‌های بحرانی استان نیز بزرگ است؛ نیشابور تقریباً  1500 کیلومتر مربع، جوین 224 کیلومتر مربع، بردسکن 250 کیلومتر مربع، بجستان 450 کیلومتر مربع و خواف 143 کیلومتر مربع زمین‌هایی هستند که از کاربری خارج شده‌اند.

راهکار سازمان زمین شناسی تدوین «نقشه ریسک مخاطره فرونشست و مطالعه هندسه آبخوان ها» در پیش بینی، پیشگیری و مدیریت بحران است

شریفی پیشنهاد راهبردی سازمان زمین‌شناسی را تدوین نقشه پهنه‌بندی ریسک در استان و شهر مشهد دانست و تاکید کرد: مدیریت منابع آب باید بر اساس اهمیت زیرساخت‌ها متمرکز شود، نه صرفاً نرخ نشست. پیشنهاد ما این است که ابتدا برای استان و مخصوص شهر مشهد یک نقشه پهنه بندی ریسک فرونشست تهیه کنیم و سپس با همکاری آب منطقه‌ای و آبفا، برنامه مدیریت منابع به صورت تدریجی و هدفمند آغاز گردد.

وی با انتقاد از روش‌های موجود در مدیریت منابع آب و مخاطرات طبیعی، اظهار داشت: اعمال قاعده‌ای یکسان برای کل دشت‌ها، به عنوان مثال کاهش بهره‌برداری از چاه‌ها به یک میزان مشخص، کارایی نداشته و تا کنون نیز جواب نداده است. تقریباً از سال 1398 که کارگروه‌های تخصصی مخاطرات استان عملاً منحل شدند، این همگرایی نیز از بین رفته است.

مدیرکل زمین‌شناسی منطقه شمال شرق در انتها نقش مدیریت بحران استانداری را بسیار پراهمیت دانست و افزود: مدیریت بحران در حال حاضر بیشتر در زمینه مقابله فعال است تا پیش‌بینی و پیشگیری. این کار فقط از طریق مدیریت بحران استانداری و با ورود مستقیم استانداری امکان‌پذیر است. ما در جلسات متعدد سازمان زمین‌شناسی اعلام آمادگی کردیم که تا سقف 50 درصد از اعتبارات پروژه‌های مخاطراتی مرتبط با گسل و فرونشست را در صورت مشارکت 50 درصدی استان تأمین خواهیم کرد.

دشت های بحرانی استان

دشت بردسکن

مناطق دارای فرونشست

دشت نیشابور